Austro-ugarska Pula: Hidrografski zavod sa zvjezdarnicom

Na vrhu pulskog brežuljka Monte Zaro, krajem 1860-ih, planski je srušena obrambena tvrđava Fort Zaro. Grad se širio, a nove tvrđave grade se nešto dalje od grada. Na njezinom mjestu 1871. dovršena je zgrada Carskog i kraljevskog Hidrografskog zavoda sa zvjezdarnicom. Inače, još 1862. godine u Puli, u jednoj zgradi uz današnju Bečku ulicu, useljena podružnica Hidrografskog zavoda sa centralom u Trstu. Uskoro je, za potrebe Ratne mornarice, sagrađena nova zgrada na nadomorskoj visini od 31.7 metara u koju su useljene sve djelatnosti Hidrografskog zavoda. O zvjezdarnici u Puli još je 1991. opsežan rad objavio naš sugrađanin Edi Puh.

Hidrografski zavod u Puli osnovan je 1869. godine, dvije godine prije nego se on smjestio u novoj zgradi na Monte Zaru. Svrha C. i kr. Hidrografskog zavoda bila je određivanje točnog vremena astronomskim metodama, kontroliranje i dopunjavanje zaliha nautičkih instrumenata, nadzor nad promjenama u opisima mora i oznakama obala, dopunjavanje pomorskih karata, davanje uputa za plovidbu, objavljivanje meteoroloških podataka, određivanje magnetskih devijacija i briga o svim ostalim podacima bitnim za mornaričku djelatnost glavne carske luke u Puli. Odjeli hidrografskog zavoda bili su zvjezdarnica kao astronomski, magnetski, meteorološki i plimni opservatorij, spremište nautičko-fizikalnih instrumenata, spremište pomorskih karata, nautičkih instrumenata i drugi.

Mornarička zvjezdarnica (njem. Sternwärte, tal. Specola) imala je službu određivanja točnog vremena na središnjem kronometru prema kojemu su usuglašavani svi kronometri na ratnim brodovima austro-ugarske mornarice. Radu mornarice bili su potrebni i izvještaji Geofizičkog odjela, unutar kojega su 1895. uključene meteorološka i geomagnetska služba.

Nažalost, većina zgrade Hidrografskog zavoda srušena je 1944. tijekom anglo-američkih bombardiranja Pule u Drugom svjetskom ratu. Tada je već bilo prošlo više od dvadeset godina od najslavnijih dana ove važne ustanove u našem gradu. Ostao je, i kasnije je restauriran, jedan manji objekt koji danas koristi Astronomsko društvo Istra.

Ovisno o stručnosti postavljenih upravitelja mornaričke zvjezdarnice, s pulske zvjezdarnice obavljana su razna astronomska promatranja koja nisu nužno bila striktno vezana za potrebe Ratne mornarice. Najistaknutiji astronom i upravitelj zvjezdarnice u Puli u razdoblju od 1871. do 1880. bio je Johann Palisa, rođen u češkoj Opavi 1848. godine. Njegovu djelatnost u Puli (a i nakon Pule, u Univerzitetskoj zvjezdarnici u Beču) vežemo za otkrivanje asteroida tada aktualnog novootkrivenog arhipelaga omanjih svemirskih objekata između Marsa i Jupitera u tzv. „Asteroidnom pojasu“.

Radeći u pulskoj zvjezdarnici, koristeći teleskope i unoseći vizualne podatke u efemeride (tablice položaja nebeskih tijela), Palisa je otkrio 28 asteroida. Među tim novim objektima, asteroid 142 Polana nazvan je po Puli, asteroid 143 Adria po Jadranu, a asteroid 183 nosi ime Istria. Kao što smo rekli, taj je posao nastavio i nakon njegove pulske službe, skoro do njegove smrti u Beču 1925., u 76. godini života.